Szpital psychiatryczny w Rybniku ma 138 lat. Jego najlepszy okres przerwała wojna z tragicznymi konsekwencjami [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]

Początki lecznicy sięgają 1886 roku, kiedy to 18 maja po czterech latach budowy do użytku zostało oddanych 18 budynków, 7 spośród nich to budynki przeznaczone dla chorych psychicznie pacjentów. W momencie rozpoczęcia działalności szpital podlegał władzom pruskim i otrzymał nazwę Prowincjonalny Zakład dla Psychicznie Chorych. Był obiektem, który wybudować chciały liczne miasta w regionie m.in. Gliwice, Racibórz, Pszczyna czy Opole. Ostatecznie ówczesne władze podjęły decyzję o wybudowaniu szpitala w Rybniku. Na teren placówki przeznaczono tzw. Rudzką Górkę, która znajdowała się na trakcie łączącym Rybnik i Gliwice. W pierwotnym projekcie szpital miał zapewnić miejsce dla 600 pacjentów. Kosztorys budowy zakładu, powstałego z powodu liczniejszych i wzrastających wypadków chorób psychicznych po licznych wojnach, opiewał na 1 985 500 marek niemieckich - sumę na owe czasy niebagatelną. Pozyskano ją ze środków pochodzących z kontrybucji nałożonej na pokonaną przez Prusy na Francję w wyniku wojny na przełomie 1870 i 1871 roku. Pierwszym dyrektorem szpitala został Rudolf Zander, następie Albrecht von Kunowski, Kryżan, Wietrzyński i Wiendlocha.

Z dyrektorem Wiendlochą wiąże się nieznana szerzej mieszkańcom historia. Za basenem 'Ruda', w lesie pomiędzy ulicami Gliwicką i Wielopolską, znajduje się cmentarz pacjentów szpitala psychiatrycznego. To kilkaset metrów od zabudowań kompleksu lecznicy. To miejsce w środku lasu co roku przy okazji 1 listopada licznie odwiedzają rybniczanie. Przyciąga ciekawość i tajemniczość tego miejsca. Mogiły są oznaczone niewielkimi betonowymi znacznikami z numerem, zaledwie kilka lub kilkanaście nagrobków ma imienne tablice, z których można odczytać, kto tam spoczywa. Jeden z nich należy do czteroletniego Józinka. Jak on się tam znalazł, skoro w rybnickich psychiatryku nie zajmowano się dziećmi?

Zagadkę wyjaśniła badaczka rybnickiej historii Małgorzata Płoszaj. Grób miał związek z jednym z dyrektorów lecznicy. Na wstępie należy wyjaśnić, dlaczego pacjenci mają bezimienne groby. Betonowe tabliczki z numerkami wynikały z tego, że osoba chora psychicznie była w ówczesnych czasach powodem do wstydu. Dlatego niewiele grobów jest regularnych, z imieniem i nazwiskiem.

Małgorzata Płoszaj o historii Józinka dowiedziała się zupełnie przez przypadek, szukając śladów innej zagadki w starych, przedwojennych gazetach. 'Za okazane nam tak liczne dowody współczucia z powodu śmierci naszego synka Józika (...). Bóg zapłać' - można było przeczytać w jednym z wydań lokalnej prasy we wrześniu 1932 roku.

Pod podziękowaniami podpisała się rodzina Wiendlochów. Dlaczego ten niewielki wycinek gazety wyjaśnia to, czemu na cmentarzu psychiatryka, w regularnym i imiennym grobie spoczywa Józinek? Michał Wiendlocha przez kilkanaście lat był dyrektorem szpitala psychiatrycznego w Rybniku.

Wiendlocha był piątym z kolei dyrektorem rybnickiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych, który oddano do użytku po czterech latach budowy w 1886 roku. Lecznicą kierował przez 17 lat. Nie pochodził z Rybnika, ale z okolic Kluczborka. Zawsze kierował się propolską postawą. Za to też został wyrzucony z gimnazjum w Kluczborku, przez co edukację na tym etapie musiał kontynuować w Jeleniej Górze. W Wielkiej Wojnie walczył armii Kajzera. Został ranny w czasie walk, ale przeżył, wrócił na Śląsk i opuścił armię. Walczył w III powstaniu śląskim w okolicach Tarnowskich Gór. Po podziale Górnego Śląska trafił do Rybnika. Tutaj został dyrektorem Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych.
Co ciekawe, to m.in. jemu zawdzięczamy bardzo zielone otoczenie lecznicy. Wychodził z założenia, że teren ten ma być przyjazny, i nakazał obsadzanie sąsiedztwa - na tamte czasy - egzotycznymi kwiatami i krzewami. Wymyśli też ptakoterapię, podczas której pacjenci spędzali czas ze śpiewającymi ptakami, ale ten pomysł ostatecznie się nie przyjął.

- Pełnił swoją funkcję do 1939 roku, czyli do wybuchu II wojny światowej. Krótko przed jej rozpoczęciem, przewidując, co się może stać, wypłacił pracownikom psychiatryka trzy pensje naprzód. Wiedział, że ludzie w trudnym okresie będą potrzebować pieniędzy - usłyszeli rybniczanie od Małgorzaty Płoszaj podczas ostatniego historycznego spaceru w Rybniku.

Wiendlocha już w listopadzie 1939 roku został zatrzymany przez Gestapo. Był przetrzymany w kilku więzieniach, w bardzo trudnych warunkach. Później było jeszcze gorzej, bo trafił do Konzentrationslager Sachsenhausen, niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego niedaleko Berlina. Na szczęście przeżył wojnę, ale do Rybnika nie wrócił. Jednak nie porzucił psychiatrii. Zakładał oddziały i przychodnie psychiatryczne na Górnym Śląsku. Był zasłużonym psychiatrą, uczył wielu adeptów. Zmarł w wieku 75 lat.

W II etapie rozbudowy szpitala, który obejmował 12 lat działalności, powstało 10 budynków z czerwonej cegły. W kolejnym etapie wzniesiono 10 budynków, spośród których 3 przeznaczono dla pacjentów, a 7 dla personelu medycznego i innych pracowników placówki. W 1922 roku szpital zmienił nazwę na Śląski Zakład Psychiatryczny, co wyniknęło z przejścia własności placówki pod administrację polską. Rewolucja ta zaowocowała szeregiem działań mających na celu rozwijać świadomość kulturalno - oświatową wśród osób cierpiących na choroby psychiczne. W 1923 roku Teodor Augustyn stanął na czele Koła Artystyczno- Oświatowego Przedświt. Celem koła było przede wszystkim podtrzymywanie ducha polskiego, krzewienie patriotyzmu, nie dziwi więc fakt, iż w 1939 roku członkowie Przedświtu zorganizowali składkę pieniężną i ofiarowali 11 tys. złotych na Fundusz Obrony Kraju. Za pozostałe 5 tys. kupili ciężki karabin maszynowy, który przekazali żołnierzom miejskiego garnizonu. W tym czasie powstały sekcje: teatralna, muzyczna i chóralna. Na terenie placówki powstała także biblioteka, której zasoby do dziś pozostają do dyspozycji pacjentów (pierwszymi zbiorami były książki Agustyna). Okres przed wybuchem II wojny światowej był najlepszym w dziejach lecznicy. W momencie rozpoczęcia inwazji na Polskę liczył 1094 pacjentów i 287 pracowników.

Czas wojny okazał się najtrudniejszym w historii szpitala. Niemcy wielokrotnie przeprowadzali eutanazję pacjentów.

W styczniu 1945 roku, kiedy wojska radzieckie zbliżały się do Rybnika, rozpoczęła się ewakuacja pacjentów i pracowników szpitala, ostatni transport (którym szpital opuścił także dyrektor Josef Riepenhausen) wyjechał z miasta 24 stycznia, nie wszyscy jednak wyjechali, część pacjentów i personelu pozostała na miejscu i w okolicznych oddziałach. Niemcy zamienili szpital w twierdzę. W piątek, 26 stycznia wojska radzieckie wkroczyły do Rybnika. W tym czasie w oddziale w Rybnickiej Kuźni przebywało 43 pacjentów, dyżur pełniła pielęgniarka, 27-letnia wówczas Edyta Goczoł i pielęgniarz o nazwisku Tkocz (imię nieznane). Na miejscu znajdowali się również woźnica szpitalny- Krywalski (imię także nieznane), który najprawdopodobniej przywiózł dla pacjentów kolację oraz zamieszkały w okolicy Emanuel Karwot.

Pracownicy szpitala doskonale zdawali sobie sprawę ze zbliżającego się zagrożenia, mieli możliwość pozostawienia pacjentów i ucieczki, jednak podjęli decyzję o pozostaniu na miejscu. Budynek oddziału oznaczony był białą flagą z czerwonym krzyżem. Żołnierze wtargnęli do budynku, zabijając przy tym próbujących kryć się w popłochu pacjentów. Nie uratował się nikt z podopiecznych. Jedyną osobą, która przeżyła atak był pielęgniarz Tkocz, który ukrył się pod stertą ciał pomordowanych pacjentów i tak przeczekał aż wojsko opuści szpitalny budynek, tym samym stał się jedynym świadkiem całego zdarzenia.

Pielęgniarka Edyta Goczoł podczas szturmu w Rybnickiej Kuźni została brutalnie zgwałcona, po czym wywleczona na plac przed budynkiem i zamordowana przy użyciu bagnetów. Po kilku dniach, kiedy oprawcy opuścili teren oddziału, zamieszkujący okolicę mieszkańcy wykopali dół i pochowali w nim pomordowanych pacjentów, Edytę Goczoł, woźnicę Krywalskiego i Emanuela Karwot. W marcu 1945 r. po zajęciu Rybnika przez Rosjan, rodzinie Edyty Goczoł udało się wydobyć jej ciało i pochować je na cmentarzu parafii Matki Boskiej Bolesnej w Rybniku. Grób ten istnieje do dnia dzisiejszego, a opiekują się nim krewni zamordowanej bestialsko pielęgniarki (27 maja 2024 r. w Klinicznym Szpitalu Psychiatrycznym w Rybniku odbędzie się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej, poświęconej męczeńskiej śmierci pielęgniarki Edyty Goczoł).

W 1947 r. dokonano ekshumacji pozostałych w Rybnickiej Kuźni ciał 43 pacjentów i pochowano ich we wspólnej mogile na cmentarzu znajdującym się przy ul. Gliwickiej w pobliżu rzeki Rudy. Według danych szacunkowych przyjmuje się, że podczas II wojny światowej zginęło około 3 tysiące pacjentów szpitala psychiatrycznego w Rybniku.

Po wojnie kierownictwo nad placówką przejął dr Hipolit Latyński. W 1949 roku szpital upaństwowiono. Prace nad jego odbudową trwały 11 lat. Kolejny z dyrektorów, dr Jan Szczeniowski piastował stanowisko 25 lat. To za jego czasów zakończyła się odbudowa szpitala, powstały oddziały: neurologiczny, przeciwgruźliczy, zakaźny, wewnętrzny i przeciwalkoholowy. Powstało także laboratorium analityczne, które do dziś świadczy usługi zarówno dla szpitala jak i komercyjnie. W 1975 roku dyrektorem został lek. med. Paweł Dragon. Największym sukcesem ówczesnego okresu było uruchomienie pierwszego w Polsce oddziału neurologicznego dedykowanego pacjentom chorującym na stwardnienie rozsiane.

Od pierwszych lat funkcjonowania częścią szpitala była kaplica. Do posługi dla pacjentów powołano księdza katolickiego, pastora i rabina. Zmianę i ograniczenie posługi jedynie księdza katolickiego wprowadzono od 1922 roku (wtedy wmurowano w jedną z jej ścian zewnętrznych tablicę poświeconą pamięci kapitana Waltera Larysza, oficera Apo - Abstimmungs Polizei Policja Plebiscytowa, którą w czasie akcji plebiscytowej umieszczono w zakładzie, który zginął w III Powstaniu Śląskim w trakcie walk o zakład psychiatryczny w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. Tablicę tę zniszczyli Niemcy, jej replikę odsłonięto w 1962 roku w holu budynku administracji Szpitala). Pod koniec II wojny światowej, w 1945 roku kaplica uległa zniszczeniu przez pożar, do którego doszło w wyniku wybuch bomby. Na odbudowę świątyni zgodę wydano dopiero w drugiej połowie lat 50. Jednakże niedługo po rozpoczęciu prac zgodę cofnięto, a roboty zostały wstrzymane aż do 1982 roku, kiedy to pięknie odbudowaną kaplicę poświęcono i oddano do użytku. Prócz miejsca kultu religijnego w postaci kaplicy, do szpitala przynależały także dwa cmentarze: w lesie niedaleko Wielopola i obok Rybnickiej Kuźni. W tym pierwszym znaleźć można mogiłę poświęconą pacjentom, którzy zginęli w trakcie działań wyzwoleńczych w okresie od stycznia do marca 1945 roku, a także ofiarom Marszu Śmierci podążającym z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego.

Początki działalności terapeutycznej sięgają roku 1883, kiedy w majątek szpitala włączony został folwark Ruda z młynem i tartakiem. W późniejszych latach dokupiono folwark Józefowiec. W obu tych miejscach pracowali i mieszkali pensjonariusze szpitala. Zaangażowanie pacjentów w prace gospodarskie było jedną z pierwszych form terapii, które stosowano w procesie zdrowienia. W latach powojennych terapia zajęciowa obejmowała pracę pacjentów na rzecz warsztatów: szewskiego, blacharsko - dekarskiego, stolarskiego, rymarsko - tapicerskiego, mechanicznego. Pacjenci udzielali się także w rzeźni i masarni, kuchni, szwalni, piekarni, pralni, introligatorni, u kołodzieja, a także w pracach murarskich i malarskich.

W 1975 roku dołączyli także do załogi w zakładach przemysłowych huty Silesia. Kolejnym przełomem w rybnickiej psychiatrii było powstanie Oddziału Dziennego w 1993 roku Głównymi założeniami oddziału była integracja oddziaływań farmakologicznych i psychospołecznych. Zawiązanie współpracy w procesie leczenia nie tylko z pacjentem, ale także z jego rodziną.

Współcześnie w oddziale stosuje się farmakoterapię, psychoterapię indywidualną i grupową, społeczność terapeutyczną, treningi umiejętności społecznych, muzykoterapię i relaksację, psychorysunek, terapię zajęciową i psychoedukację. Z powyższych form korzystają także pacjenci leczący się we wszystkich innych oddziałach. Do rozwoju działalności terapeutycznej w rybnickiej placówce psychiatrycznej znacząco przyczynił się Andrzej Obuchowicz. Artysta i pedagog, który zachęcał do pracy artystycznej osoby chore psychicznie. Wychodził z założenia, że malowanie pozytywnie wpływa na proces leczenia. Dzięki jego inicjatywie powstała do dziś działająca Galeria pod Wieżą, w której podziwiać można prace malarskie pacjentów. Współcześnie w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku funkcjonuje Dział Terapii Zajęciowej, w którego zasoby prócz opisanej wyżej Galerii pod Wieżą wchodzi Pracownia Rękodzieła, Klub Pacjenta i Pracownia Arteterapii. W 2000 roku zakład otrzymał nagrodę Czarny Diament za przyczynianie się do rozwoju i promowania regionu. Od 2001 roku regularnie wydawany jest 'Nasz Biuletyn', magazyn z informacjami i twórczością pisarską, który współtworzą, redaktor naczelny Krzysztof Kutryb we współpracy z pacjentami.

Od grudnia 2020 roku funkcję dyrektora pełni w szpitalu prof. nadzw. dr hab. inż. Joachim Foltys. Nowy dyrektor nie tylko koncentruje się na modernizacji budynków oraz wprowadzaniu wielu nowoczesnych metod, miedzy innymi takich, jak zastosowanie wirtualnej rzeczywistości w leczeniu osób chorych psychicznie. Jego misją jest również doprowadzić do sytuacji, by patrzenie na szpital, leczenie psychicznie z innej perspektywy, bez obaw i lęków niszcząc w ten sposób smutne stereotypy związane z takim miejscem.

W minionym roku jednym z najważniejszych wydarzeń w całej historii szpitala była zmiana referencyjności placówki.  Dzięki nawiązanej współpracy z Akademią Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach i powołaniu Oddziału Klinicznego Fizjoterapii dla Osób Nerwowo i Psychicznie Chorych, przed szpitalem psychiatrycznym w Rybniku otworzyły się nowe możliwości rozwoju, zarówno na gruncie medycznym jak i naukowym. Dzięki temu dyrektor szpitala prof. nadzw. dr hab. inż. Joachim Foltys mógł podjąć starania na rzecz utworzenia kliniki w tut. szpitalu i tym sposobem 28 sierpnia 2023 roku uchwałą Sejmiku Województwa Śląskiego SPZOZ Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Rybniku otrzymał status szpitala klinicznego. Po podjęciu odpowiednich kroków prawnych i uzyskaniu wpisu do KRS od 28 września 2023 roku jednostka funkcjonuje jako Kliniczny Szpital Psychiatryczny SPZOZ w Rybniku.

Współpraca z AWF w Katowicach to nie jedyna nawiązana przez szpital na gruncie naukowym, klinika w ubiegłym roku nawiązała również współpracę z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach i Miastem Rybnik, oraz ze Śląskim Uniwersytetem Medycznym w Katowicach. Placówka dąży do jeszcze większego rozwoju pod względem pracy naukowej, pozyskania do szpitala większego grona studentów i nie tylko. Rozwój szpitala to także funkcjonujące od ponad dwóch lat Centrum Zdrowia Psychicznego, które w grudniu ubiegłego roku rozszerzyło swoją dotychczasową działalność. Początkowo w ramach Centrum Zdrowia Psychicznego z opieki psychiatrycznej i psychoterapeutycznej mogli korzystać pełnoletni mieszkańcy miasta Rybnika w dwóch poradniach ( przy ul. Gliwickiej i Rudzkiej), aktualnie dzięki rozszerzeniu działalności opieką zostali objęci pełnoletni mieszkańcy całego powiatu rybnickiego. Dla zwiększenia dostępności do świadczeń Centrum Zdrowia Psychicznego otworzyło trzecią Poradnię Zdrowia Psychicznego zlokalizowaną w Czerwionce- Leszczynach.

Uroczystości związanej z nadaniem szpitalowi statusu kliniki, towarzyszyło otwarcie Centrum Monitoringu. To inwestycja zapewniająca bezpieczeństwo zarówno pacjentom jak i personelowi. Nowoczesny sprzęt, m. in. Ponad 200 kamer rejestrujących obraz w doskonałej jakości, oraz system alarmowy, który informuje personel o zdarzeniu niepożądanym to tylko niektóre z możliwości Centrum Monitoringu.

Kolejną inwestycją zrealizowaną dzięki dotacji ze środków Unii Europejskiej i budżetu Województwa Śląskiego jest program DIALOG. Pozyskane w ramach projektu środki pozwoliły na kompleksowy remont i wyposażenie Oddziału Dziennego Psychiatrycznego i Pawilonu IV, do którego przeniesiono Oddział Psychiatrii Sądowej (X). W ramach modernizacji wymieniono instalacje m. in. Wodno- kanalizacyjną, elektryczną, czy wentylacyjną. Powstały nowe węzły sanitarne, wymieniono posadzki, stolarkę drzwiową oraz dobudowano zewnętrzne windy dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych.

W ramach programu DIALOG w Klinicznym Szpitalu Psychiatrycznym powstało także nowoczesne Centrum Diagnostyczne. Podobnie jak w przypadku Pawilonu IV i budynku Oddziału Dziennego Psychiatrycznego, powstanie centrum poprzedził gruntowny remont, w tym m. in. Przebudowa pomieszczeń, zabudowa kontenerowego tomografu komputerowego oraz wybudowanie windy. Wszystkie trzy budynki zostały przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Centrum Diagnostyczne to miejsce, które gwarantuje pacjentom szpitala i Rybnickiego Centrum Zdrowia Psychicznego dostęp do kompleksowej diagnostyki w jednym miejscu, ale nie tylko. Centrum Diagnostyczne to także w pełni wyposażona pracownia fizykoterapii i siedziba poradni Rybnickiego Centrum Zdrowia Psychicznego.

Do użytku oddane zostały m.in. pracownia tomografii komputerowej, pracownia RTG, laboratorium diagnostyczne, pracownie USG, EKG, EEG, EMG i inne. Kompleksowo wyposażona pracownia fizykoterapii, w której pacjenci mogą korzystać z sali treningowej wyposażonej w nowoczesny sprzęt do ćwiczeń m.in. bieżnie i rowery stacjonarne, sala Kinect oraz pracownie magnetoterapii, elektroterapii, ultradźwięków, laseroterapii, czy gabinet masażu. Nowością jest także Sala Doświadczania Świata, czyli Terapia Snoezelen. Snoezelen jest formą terapii polisensorycznej, która umożliwia oddziaływanie na wszystkie zmysły pacjenta: wzrok, słuch, węch, smak i dotyk. Centrum diagnostyczne przeznaczone jest dla pacjentów szpitala i Rybnickiego Centrum Zdrowia Psychicznego korzystających ze świadczeń zarówno w formie stacjonarnej jak i ambulatoryjnej.

Rok 2024 to dalsze plany i inwestycje. Kontynuowana będzie przebudowa i remont pawilony XXXIII- to budynek sąsiadujący z Oddziałem Rehabilitacji Psychiatrycznej (dawny sklep i bufet). Budynek po zakończeniu modernizacji zostanie przeznaczony na działalność terapeutyczną dla osób z tzw. podwójną diagnozą, czyli sytuacji, w której zaburzeniom psychicznym towarzyszą różnego rodzaju uzależnienia.

Kolejnym działaniem ma być II etap modernizacji sieci ciepłowniczej c.o. i c.w.u. oraz instalacji zimnej wody. Zły stan techniczny instalacji zewnętrznych znajdujących się w kanałach i gruncie powoduje częste awarie, dlatego konieczna jest ich wymiana. Inwestycja ta ma zapewnić bezpieczeństwo i odpowiednie warunki funkcjonowania pacjentom w czasie terapii w klinice i pracy personelu. Remontu wymagają również szpitalne drogi. W minionym roku udało się wyremontować odcinek drogi od ZOL II, przez dojazd do pawilonu VIII i X aż do pawilonu IV. W następnej kolejności wyremontowany zostanie odcinek drogi prowadzący do pawilonu VII.

- W miarę możliwości w przyszłości konsekwentnie remontowane będą kolejne odcinki prowadzące do poszczególnych oddziałów. Obecnie w trakcie budowy jest nowy parking, który zwiększy dostępność miejsc dla pacjentów i pracowników placówki. To tylko niektóre z już podjętych i planowanych na ten i kolejny rok przedsięwzięć. Duże inwestycje, których w szpitalu nie brakuje w ostatnich latach, wymagają czasu i ogromnych nakładów finansowych. Ich realizacja jest możliwa dzięki podejmowanym staraniom o pozyskiwanie finansowania m. in. ze środków Województwa Śląskiego, Unii Europejskiej, PFRONu, czy budżetu Miasta Rybnik - słyszymy w Rybniku.